Kirmen Uribe: «Euskal idazle moduan, nirekin euskara zihoan, eta uste dut “enbaxadore” izate hori pixka bat zama ere izan dela»

(Versión en castellano aquí)

Eguerdiko 12ak Donostian. Udarako egun eguzkitsua. Kotxean sartu eta abiatu gara. Kirmen Uribe zain daukagu Ondarroan, bere jaioterrian. Kirmen ameslaria da. Eta Euskal Herriko herri txiki batetan jaiotako norbaitentzat ametsezinak diruditen gauzak lortu ditu bere bizitzan. 4 eleberri eta 2 poema-liburu argitaratu ditu, besteak beste. 2009. urtean Espainiako narratiba sari nazionala jaso zuen Bilbao-New York-Bilbao nobelarengatik. Bere lanak 20 hizkuntzatara itzuli dira, errusiera eta japoniera barne.

Gaur egun New Yorken bizi da Kirmen bere familiarekin. 2018an joan ziren hara bizitzera, New Yorkeko liburutegi publikoak eskaintzen duen Cullman Center bekari esker. Gaur egun NYU unibertsitateko irakaslea da. Hala ere, udarak Euskal Herrian iragaten dituzte, eta gaur Ondarroan eguna elkarrekin pasatzeko eskaintza onartu digu.

Elkarrekin esnatzeko ordua, zure hirugarren eleberria, film bilakatzeko bidean dago. Asier Altunak zuzenduko du, Txintxua films ekoiztetxearen eskutik. Pozik?

Kixirena [Altuna] poz handia izan da, bai. Liburua oso egokia da zinemarako, ez bakarrik niretzat, euskaldunontzat oro har. Gerraostean zer gertatu zen ez da sekula kontatu. Beraz, oso pozik nago pelikularekin, garai hori kontatuko duelako, eta gainera emakume baten ikuspegitik.

Nondik abiatu zinen liburua idazteko?

Liburua hasten da koadro batekin: 1927an, jai bat margotu zuen Gezalak. Ordura arte, euskal dantzak izaten ziren festak, Arrueren estiloan adibidez, baina tipo honek erabaki zuen pintatuko zuela jai bat gauez, eta jazz talde batekin. Gainera, margolaneko pertsonaiak dantzan ari dira, koadroak mugimendua islatzen du, eta tronpeta jotzen ari dena da, hain zuzen, nobelako protagonistaren senarra, Txomin Letamendi. Jai hura Manu Sotak muntatu zuen, bere familian aberatsak ziren, baina euskaltzaleak, eta horregatik dena galdu zuten gerraren ostean. Sotak Cambridgen ikasi zuen, eta Lorca eta hauen laguna izan zen. Esaten dute gaya zela. Oso liberala zen, zentzu onean. Eta hark eraman zuen [Jose Antonio] Agirre Columbiara, hark lortu zion tokia han, eta lehenengoa izan zen espioi ingeles eta estatubatuarrekin kontaktuan jartzen.

Kontua da gero erabateko ahanzturan erori zela Manu Sota, eta baita bere belaunaldi osoa ere. Manu Sota, euskal selekzioa asmatu zuen tipoa, Eresoinka ikuskizuna muntatu eta Europan zehar zabaldu zuena, nazien kontra borrokatu zena, erabat ahaztu genuen guk geuk.

Bai Mussche bai Elkarrekin esnatzeko ordua gertakari historikoetan oinarriturik daude; nola ulertzen duzu fikzioaren eta errealitatearen uztarketa?

Nik uste dut iraultza handi bat egon dela XXI. mendean, erabat apurtu dira mugak ez-fikzioaren eta fikzioaren artean: nork esaten du zerbait benetakoa den edo ez? Hor mugak ez daude ondo definituta, eta gainera idazleari gustatzen zaio hor ibiltzea, ez-fikzioa fikzionatzen. Pasa den mendean, 80eko eta 90eko hamarkadan, idazleak joan ziren oso mundu imajinatiboetara, errealitatetik alde egin zuten nolabait; hori izan zen joera nagusia, Borgesen eraginez batez ere. 1990-2000 hamarraldien buelta horretan, ordea, idazleek erabakitzen dute errealitatera itzultzea: ez dago zertan pertsonaia bat asmatu nobela batek funtzionatu ahal izateko. Benetako pertsona bat hartu, eta nobela bat idatzi. Hor Emmanuel Carrère hasi zen horretan batez ere, hasi zen benetako istorioak kontatzen, baina nobela gisa. Oso interesgarria da mugak hauste hori, idazleok beti gara transgeneroak, edo genero fluidokoak, batetik bestera egiten dugu jauzi: saiakera, fikzioa, poesia bera ere integratzen ditugu nobeletan. Idazlea oso libre bilakatu da azken denboran. Eta hortik doaz nire lanak.

Musscheren kasua, berriz, desberdina da. Istorio hori aurkitu egin nuen, krisi-momentu batean, nire lagunik onena hil baitzen. Eta istorio hau aurkitu nuen: poeta bat, umetxo bat adoptatzen du, gerrako ume bat, gero bera hil egiten da… Liburu horretan benetako pertsonaiak erabili nituen neure istorioa kontatzeko. Mozorrotuko banintz bezala. Poeta ni naiz, edo ez, edo Aitzol [Aramaio] da, edo dena delakoa. Mozorroekin jolasten naiz nire istorioa kontatzeko.

Karmeleren kasuan benetako istorio bat kontatu nuen [Karmele Urresti, Elkarrekin esnatzeko ordua liburuko protagonista]. Zergatik? Ba hori ere gaur egungo gauza bat da: hutsune bat zegoelako bai historiografian, eta baita literaturan ere; ez da sekula kontatu euskaldunok nola bizi izan dugun 20-70 hamarkaden bitarteko zati hori, eta kontatu nahi nuen. Afrikar-amerikarrek kontatzen duten bezala beren istorioa, beren kolektibitateak bizitakoa, edo LGTBIQ+ komunitateak, nahi duzuna. Kontatu nahi nuen nola bizi izan ditugun urte hauek guk, gutxiengo bezala. Gertakizunak kontatu, Claudia Rankine afroamerikarrak egiten duen bezala, benetan gertatutakoa kontatu, datuekin, gero irakurleak bere gogoeta egin dezan.

Eta kontatu dezagun guk, ez kanpoko etnografo batek.

Guk, guk, guk! AEBren historia idatzi gabe eta osatu gabe dagoela esaten dute bertako emakumeek, afrikar-amerikarrek… Eta eurek osatzen dute historia hori, euren familietan bizi izan dena kontatuz. Ba horixe da Elkarrekin esnatzeko ordua. Euskaldun bezala, minority group bezala, kontatu zer bizi izan dugun. Euskal historiaz gainera, kanpoko irakurketak egiten dira, ez da askotan kontatzen barruan bizitakoa, eta hori egin nahi nuen.

Nolako harrera izan du?

Irakurleen aldetik oso ona, gazte askok idatzi zidan eskerrak ematen, beraiek ez zekitela hori dena. Kritikak ere ondo hartu zuen. Baina Euskal Herritik kanpo, sektore atzerakoietan, esan zuten “nazionalista” zela. Harritu ninduen. Ni ez naiz nazionalista sentitzen hitzaren zentzu hertsian, baina pentsatzen dut: «Emakume hau benetan bizi izan zen, erbesteratu zen birritan, gurasoei dena kendu zieten faxistek, honek bizi izan duena kontatzen utziko didazue, ezta? Horregatik naiz nazionalista? Zergatik jartzen didazue etiketa?».

Igual etxean ere ez zen egongo hainbeste jateko.

Ez, ez; bidean hamabi kroketatik sei jaten zituzten. Gero, hemen egon zen seminarioa, kartzela izan aurretik eta gero, baina aurretik batez ere, hemen egon zen Manuel Lekuona eskolak ematen, eta hemen jaso zituen Lekuonak balada zaharrak, kantak, “Ana Juanixe” esate baterako… Ahozko tradizioko altxorra. Oso gune garrantzitsua izan zen horregatik, gerra aurrean. Jakintzatik infernura pasa zen.

Amona oso emakume kontzientea izan zen politikoki, eta beti kontatzen zituen gerrako gauzak. Bakarrik egon zen gerra-garaian, Ondarruko gizonek alde egin baitzuten, atxilotuak izateko edo armadan sarraraziko zituzten beldurrez. Emakumeak, adinekoak eta umeak bakarrik geratu ziren herrian.

Eta hor, hondartzaren beste muturrean, Francoren ministro baten etxea zegoen. Jose Maria Areiltza, Bilbo hartu zuen tipoa. Francoren enbaxadorea izan zen Washingtonen, eta hark onarrarazi zuen Franco Nazio Batuen Erakundean. Bizitzaren bukaeran moderatu egin zen, ikastola sorteko baimena ere eman zuen… Baina pentsatzeak hondartzaren alde batean espetxea zegoela eta bestean ministroaren etxea, zirrara handia eragiten dit.

Zer diote gaur egun zure amak eta izebak? Nire ama oso feminista izan zen, eta orain haserre dago. «Ni engainatu egin ninduten, seme, engainatu: denetik agindu zidaten, eta azkenean bikoitza lan egin behar izan nuen, etxean eta etxetik kanpo». Hori esaten dit beti.

Aita nahiko progrea zen ideiaz, baina gero oso klasikoa etxean. Eta ama ez. Oso polita zen hori. Ama lehorrean zegoen, aita joaten zen itsasora, eta hemen, emakumeen artean batez ere, gauzak oso bizkor mugitu ziren, eta aita ez zen enteratzen aldaketa horiekin. Itzultzen zenean, baten batek kasurik egin ez, eta ez zekien zergatik. Beraz, halako giro hori sortu zen. Nire haurtzaroa asko markatu du horrek: izebak-eta troskistak ziren, Ondarroan troskista asko zegoen, eta burbuila batean bezala bizi ginen: gu, gure lagunak, amaren lagunak, oso jende aurrerakoia, eta gizartea, ordea, askoz geldoago zihoan. Eta horrek tentsio asko sortzen zituen, abertzaletasunaren barruan ere.

Eta oraindik ere.

Bai. Gainera, ama beti egon da indarkeriaren aurka, eta horrek ere tentsio asko sortu zizkion. Baina orain esaten du: «Ikusten! Arrazoia neukan».

Orain asimilatu dira gauza asko, baina garai hartan emakumeek prakak janzte hutsa iraultzailea zen. Orduan imajinatu. Hori izan da nire backgrounda. Egia esan, tentsio politikoek asko markatu ninduten txikitan pertsona moduan, gogorra izan zen desberdina sentitzea beti. Orduan sentitutako beldurra, ez zait joan. Hori ez diot amari esan, baina zuei bai.

Dena den, aske izaten irakatsi didate, eta hori benetan eskertzen diet. Amak beti esaten zidan: pentsatu zure iritzia, eta zuri iruditzen zaizuna, ez besteek esaten dutena edo giroan dagoena. Hori asko eskertzen dut, aske izateko aldarri hori, amak txikitatik esaten zidan, eta hori ondo ikasi dut. Saiatu naiz nire bidea egiten, eta uste dut horregatik naizela idazlea. Bilaketagatik. Iruditzen zait beti ari naizela bilatzen.

Bilbao-New York-Bilbao eleberriaren edizio berritu bat argitaratu du Elkarrek, eta hitzaurrean diozu askatasun-ariketa bat izan zela liburu hau idaztea zuretzat, mugarri bat. Poema-liburuaren ostean, zer kezkak eraman zituen eleberri hau idaztera?

Poema-liburua 2001ean iritsi zen, eta jendeak oso fresko hartu zuen: poema narratiboak ziren, eta urbanoak, nahiz eta hemen kokatuak izan; ez zuten islatzen arrantzale-herri tipikoa. Hurrengo pausoa zen aitaren aldeko familiaren historia kontatzea, aita arrantzalea baitzen, bere familiako gizon guztiak bezala: aita, anaia guztiak, aitona, birraitona… Aitona ez nuen ezagutu. Baneukan galdera bat hari buruz: oso gizon maitatua zen herrian, baina karlista zen baita ere, edo horrek sortzen zidan halako zera bat. Aitonaren arrastoaren atzetik hasi nintzen nolabait. Gero, aitaren arrantzale-bizitza, nola joaten ziren Eskoziaraino, eta nola etorri zen gainbehera arrantzaren jarduna: Ondarroan berrehun itsasontzi egotetik gaur egun oso-oso gutxi geratzera.

Hori zen kontatu nahi nuen historia, baina nola kontatu? Trenton egona nintzenez literatura teoria ikasten, probatu nahi nituen forma berriak, eta azkenean erabaki nuen, nobela bera ez baizik nobelaren beraren aurreko pauso guztiak kontatzea: dokumentazioa, nola hitz egiten dudan aitarekin, irakurtzen ditudan gauzak, ikusten ditudan pelikulak… Eta toki mugikor batean gainera: Bilbotik New Yorkera doan hegazkin batean.

Egiturari dagokionez, oso-oso zatikatua egin nuen, internetaren munduan pentsatuz. Zelan aldatu da errealitateaz dugun pertzepzioa, interneta eta gero? Hori zen nire galdera handia. Ariketa libre-libre-librea izan zen, ausarta, gaztearen ausardia horrekin, eta jendea orain ari da ikusten, bai hemen bai kanpoan, haren balioa. Orain, Japonian berrargitaratu da, eta AEBn ere bai oso bilduma berezi batean dago, argitaletxe independente garrantzitsu batean.

Nolabait ere, diskurtso teorikoa egin nuen lehenik –zer izango da literatura Internet eta gero?– eta horren arabera eraiki nuen eleberria.

Irakurtzean, nabaritzen da aurrez pentsatua zeneukala, ez zinela eseri idaztera ea zer ateratzen zen.

Nik hori ez dut sekula egin nahi. Bi idazle-mota daude: ofiziozko idazlea bata, eta bestea, aldiz, idazle nolabait apurtzailea, transgresorea. Ni bigarren horretan nago. Ofiziozko nobela bat niri ez zait interesatzen sortzaile moduan, irakurle moduan bai noski. Nire kasuan, beti planteatu nahi ditut eredu berriak, edo gizartean gertatzen diren aldaketekin bat datozenak.

AEBn badago askatasun hori, abangoardia hobesten da. Oso liburu ausartak saritzen dira, eta hemen ez da hain ohikoa. Nik uste dut euskaldunek, izan garelako kultura baztertu bat, nahi dugula egin kanpoan egin dena, joera hori dugu, zuloak bete: nobela klasiko bat behar dugu, poesia klasikoa behar dugu, ez dakit zer behar dugu. Beti ibili gara hutsuneak betetzen. Nik beti izan dut buruan, nahiz eta inozoa izan, Oteizaren ideia hori: ez dugu kopiatuko besteek egiten dutena, geuk egingo dugu eredu bat, mundua harrituko duena eta jendeari esanaraziko diona: eskultura hau nola egin du tipo honek? Ba, hori egin nahi dut literaturarekin, jendeak esan dezala: tipo hau konturatu da XXI. mendeko aldaketekin eta planteatzen du literatur eredu diferente bat, euskaratik. Euskaraz eginda.

Eta irakurlean pentsatuz. Zure literaturan oso esanguratsua da iruditzen zait erraza egiten dela beti zu irakurtzea. Zure poema-liburuan adibidez, badago zerbait hor. Agian errazagoa da inork ezer ez ulertzea… Batzuetan zailena eta politena da jendeari iristea.

Batak ez du bestea kentzen. Gainera, ni ez naiz sekula izan elitismo zalea, agian amaren eta izeben pentsamendu horrengatik, ni ez naiz inoiz sentitu beste inor baino gehiago, oso soziala naiz, gustatzen zait jendearekin egotea, herriko eta kaleko jendearekin, jende arruntarekin, eta horientzat lan egitea edo idaztea. Kontzientzia soziala oso argi eduki dut txikitatik: eragin gizartean, hori da troskismoa, kar-kar, ez zuk bakarrik gauza arraroak egitea eta kito. Oteizak zergatik egiten zituen eskulturak? Berarentzat ez, euskal estetika bat planteatzen ari zen. Ez jeinu bat zelako, hori ere bai; baina, ez dakit, pentsatzen ari zen Euskal Herrian baita ere, kolektibitate batean, eta nik ere kolektibitate batean pentsatzen dut. Ez naiz elitista.

New Yorken bizi izan zara azken hiruzpalau urteotan. Kanpoan dagoenari galdetu ohi zaio eta zuri ere galdetuko dizugu: baduzu itzultzeko asmorik?

Kirmen: Laugarren ikasturte hau egingo dugu New Yorken, eta gero ez dakigu itzuli ala ez, ikusiko dugu. Umeak pozik daude, baina hor dago noiz itzultzearen galdera; beste lau urte egiten baditugu…

Agian beranduegi izango da haurrak itzultzeko, erraz egokitzeko. 

Bai, hori da galdera handia. Aurten ikusiko dugu nola doan kontua, eta… Ikusiko dugu.

Zer kontraste nabaritzen duzu hango gizartearekiko?

Oso gizarte desberdina da, nahiz eta New Yorken badagoen bertakoa izatearen sentipen hori, hango biztanle gehienak migrariak dira. Hori oso gustuko dut. Gizarte aktiboa da, eskuzabala, migrari batek bestea laguntzen du. Elkartasun handia sumatu dut New Yorken, jendea asko mugitzen da bizi baldintzak hobetzearen alde.

New Yorkeko Liburutegi Publikoko beka batekin joan zinen hara, orain zer proiekturekin zaude?

Lehenik liburutegiko beka horrekin joan nintzen, eta gero beste beka bat eman zidaten Columbia unibertsitatearen barruko Barnard Collegen. Nazioarteko idazle bat jasotzen dute urtero, eta nik XXI. mendeko literatura irakatsi nuen. Orain irakasle jarraitzen dut, baina NYUn, lauhileko bakarra ematen dut.

Dena den, nire helburua ez da irakaslea izatea, tenure track esaten zaion hori… Hartzen baduzu, lan handia da, eta niri gustatzen zait orain daukadana, lauhileko bat bai bestea ez, nahiz eta estuago ibili apartamentua ordaintzeko. Nire helburua beti da idazlea izatea, eta hor bidea egitea, baina unibertsitateko mundua ere gustatzen zait. Idazle-lana oso bakartia da, eta unibertsitatean ikasleekin nago, jende gaztea da, ikusten dut zer gustatzen zaien eta zer ez… Birziklatu egiten naiz. Ikasleek asko eskertzen dute zure esperientzia, baina zuk ere gizarteari maila hartzen diozu gizarteari haien bidez. Gozatu egiten dut. Azken batean, testuak irakurtzen eta komentatzen aritzen gara; idatzi ere egiten dute, eta nik nire iritzia ematen diet. Galderak egiten dizkiet: zer iruditu zaizue? Horrela egingo zenukete edo beste honela? Horrekin bakarrik ateratzen da eskola.

Eta nola ebaluatzen duzu?

Idatzizko lanengatik, eta partehartzeagatik.

Aldea dago hemengo sistemarekiko, ezta?

Alde nagusia da AEBn irakasle bakoitzak egiten duela bere gaitegia. Columbian irakasteko, adibidez, ohiko dokumentazioaz aparte (CVa, aurkezpen-gutuna, irakaskuntza-metodologia, ikasleek jarritako notak…), syllabus bat aurkeztu behar duzu, hau da, zer irakatsiko duzun irakasgai horretan. Edukia ez du unibertsitateak ezartzen.

Hemen antzekoa da teorian, baina syllabusa aurkezteko orduan, orain artekoa hartu behar duzu oinarritzat.

Han ez, han hutsetik abiatzen zara.

New York etxea dela aipatu diguzu lehenago. Erraza izan da hara moldatzea?

New Yorkera joatea ez da hain zaila, baina zaila da han geratzea. Idazle asko ezagutu ditut, mundu osokoak, ikusi ditudanak etortzen eta joaten. Oso hiri exigentea da, migrazio-lege zorrotzak daude, etxebizitzak garestiak dira… Jendeak ere ez zaitu lehenengoan onartzen, erakutsi behar duzu geratu nahi duzula. Geratzeko asmoa badaukazu, tratamendua asko aldatzen da, hasten zara bertako jendearen zirkuitutan sartzen, eta hor bai ezagutzen duzula jende interesgarria, idazleen artean, zientzialarien artean… eta ikusten duzu gauza bat, Estatu Batuak pausu bat aurrerago doaz, badakite nolakoa izango den mundua bost edo hamar urte barru, klimari dagokionez, ekonomiari dagokionez, gizartea bera… han gertatzen dena gero munduan gertatzen da, ona eta txarra.

Bestalde, Foucaultek esaten zuen moduan, kontraboterea ere oso handia da. Maila horretan ere oso aurreratuta doaz: #MeToo, queer mugimendua, arrazakeriaren aurkakoa, gutxiengoak…

Urruti egoteak lagunduko dizu idazten? Ezberdina da Ondarroan, Euskal Herrian edo New Yorken idaztea?

Nik neurri batean behar nuen jauzi hori eman. Atera eta beste orbita batean egon, nire orbita aldatu. Oso ondo etorri zait alde horretatik; askoz lasaiago nago han, idazteko askoz lasaiago, hango erreferenteak oso aberatsak dira, eta gero hemengo gauzak ere lasaiago ikusten dira distantziarekin, karma baikorrago batekin zaude han. Gainera, gaur egun, sareekin eta, pasada bat da, kontaktuan zaude, ez da duela 100 urte bezala. Han izanik hemen naiz.

Beste alde batetik, pentsatu nahi nuke, euskararen unibertsoa ere pixka bat zabaltzen ari dela ni han egonda, euskarari aukera berriak ematen dizkiot, beste giro batzuetan entzuten da… zergatik ez? Han ere idazle euskaldun bat entzuten dute, nik euskaraz irakurtzen dut, han ere territorioa irabazten goaz, eta horrek asko motibatzen nau. Gero bertako idazleak ezagutzea, bertako argitaletxeak, horrekin asko ikasten duzu.

Literatur sistema ere desberdina izango da, ezta?

Oso zaila da goi-mailara iristea, idazle asko baitaude; hala ere, gero eta irekiago daude ingelesez idazten ez duten idazleak irakurtzeari eta publikatzeari dagokionez, azken bost urtetan gertatu da aldaketa hori.

Zaila da han burua ateratzea, baina egin behar da han egonda, egin behar da organikoki: liburu bat argitaratu, gero beste bat; argitaletxe independenteetan indartu, irakurlego bat osatu…. Horrela egin behar da. Zuzenean joz gero argitaletxe handi batera, xurgatu egiten zaituzte. Argitaletxe handiak oso arriskutsuak dira. Hartzen dute idazle bat, publikatzen diote liburu bat, eta ez badu funtzionatzen, kalera. Bidea kontrakoa da. Bidea da, munduan beste edozein gairekin bezala, organikoa; pixkanaka egin behar da: publikatu, hitzaldiak eman, argitaratu aldizkarietan… Eta gero unibertsitate baten babesa badaukazu, askoz hobeto. Estatusa ematen dizu.

Kanpora ateratzeko beharrezkoak dira itzulpenak…

Nire legeetako bat izan da, kakotx artean, ahal bada euskaratik itzultzea. Ez dugu zertan gaztelaniatik pasatu mundura iristeko, ez guk, ez galegoek, ez beste edozein kultura txikik. Egin dezakegu zuzenean, eta nire liburuak zuzenean daude japonierara itzuliak, ingelesera itzuliak, estonierara itzuliak. Isaac Xubin, adibidez, galegoa da, eta euskaratik egiten du. Nire liburua guztiak daude galegoz eta katalanez, eta euskaratik eginda daude.

Nire asmoa da Espainiako betidaniko egitura radial horretatik ateratzea, sare egitura batera pasatzea, non Euskal Herria den puntu bat, eta puntu hori dagoen lotuta Madrilekin, baina baita ere, Berlinekin, Parisekin edo Tokiorekin, zuzenean. Bestalde, eta hau ere esan behar dut, gaztelaniaz milaka irakurle ditut, eta eskertua natzaie. Gehitzea da kontua beti, kenketak ez zaizkit gustatzen.

Agentzia literarioen bitartekaritzarik bilatu duzu?

Bidea nik egin dut. Egia da agentzia batek erraztu egiten dizkizula gauzak, baina idazleak berak bilatu behar ditu itzultzaileak, zinegileak…

Asier Altunak pelikula egitea orduan zuen gauza izan da?

Ez, ez, bere gauza izan zen. Gustatzen zitzaion liburua eta filma egitea erabaki zuen. Ez da egon agentzia bat berari liburua saltzen. Ez zuen onartuko Asierrek hori.

Euskal Herriko hurbiltasunaren alde onak.

Ni ez nintzen iritsiko inora euskararengatik eta Euskal Herriarengatik ez balitz, nik hori oso argi daukat. Bai, egon dira tentsioak, bale, baina normalak dira, edozein literaturatan gertatzen dira. Baina euskal irakurleak eman dit niri babesa, Euskal Herriak eta euskal kultur sistemak, gero kanpora ateratzeko. Nola iritsiko nintzen ni New Yorkera aurrez ezer argitaratu gabe? Ezin da.

Ez zait oso arrunta iruditzen euskal idazleek halako anbizioak izatea: bekak eskatu, AEBra joan… Nondik dator hori?

Etxetik datorkit hori, haurtzarotik. Aita arrantzalea zen, eta marinelak oso abenturazaleak dira. Ondarroan jaio zara baina joan nahi duzu Londresera edo beste edonora. Portuan jaio denak, nahi du atera. Itsasoa hor dago, bidea hor dago: joan zaitezke. Eta hori txikitatik barneratu dut, amaren zein aitaren partetik.

Gero haurtzaro hain libre horrek ere markatu ninduen nik nahi dudana izatera. Nik beti izan dut gogoa euskara nazioartekotzeko, ez dakit inozokeria den ala ez. Endogamiak itotzen nau eta toki batean bueltaka ibiltzeak asko itotzen nau, betidanik. Batzuk zentrifugoak dira, bizitza osoa pasatzen dute herrian, idatzi ere bai bertan idazten dute, eta literatura ona egiten dute, eta kito, ez da ezer gertatzen. Baina nirea kontrakoa da. Atera nahi dut. Txikitan itsasoa ikusten nuen eta pentsatzen nuen han dago New York, ez dago hain urrun… Joan nahi nuen, eta euskara eraman nirekin.

Eta gero bideak aurkitu zenituen.

Motore bat daukat bihotzean, Manu Chaok zioen moduan, eta beti ikasi nahi dut, beti bilatu nahi dut. Ez dakit ona den edo txarra den, baina ez naiz konformatzekoa, nire buruarekin ere ez. Oso kritikoa naiz nire buruarekin, beti nahi dut beste zeozer.

Zu baino lehenago izan dira beste batzuk; Atxagak adibidez antzeko bidea egin zuen. Eredu bat izan da zuretzat?

Eredu bat izan da denontzat. Bera hasi zen, berak eman digu ilusioa: egin daitezke gauzak euskaraz, bizi zaitezke euskal idazlea izanda, eta itzulia ere izan zaitezke. Uste dut bera oso ausarta izan zela bere garaian gauza horiek planteatzen. Eduki zuen intuizio bat eta intuizioa benetako izan zela frogatu dugu. Atxagak ez ezik, bere belaunaldikoek ere lan handia egin zuten norabide horretan. Baina ez da ahaztu behar beraien arrakasta etorri zela gizarte zibilak lan egin zuelako euskara bultzatzeko, eta politika jakin batzuk hartu zirelako hizkuntzaren defentsan. Inor ez da hutsetik sortzen, baldintzak eman behar dira.

Herri brabu da Ondarroa, bertako hitza erabiliz. Zugan eraginik izan du jaioterriak kanpora atera zarenean?

Euskal idazle moduan, nirekin euskara zihoan, eta uste dut “enbaxadore” izate hori pixka bat zama ere izan dela. Saiatu izan naiz enpatikoa izaten kanpokoekin, haien tokian jartzen. Hauek zer pentsatuko dute euskarari eta Euskal Herriari buruz? Ba saiatuko naiz azaltzen, eta azalduko dut Atik Zra, baina Atik hasiko gara. Horrek tentsioa sor lezake euskaldunen artean, gaizki ulertuak: «Kirmen zertan ari da, lagunak egin nahian ez dakit non?». Azken batean, kanpotik ibiltzearen ondorioak dira. Kanpora noanean ni ez naiz Kirmen soilik, ni naiz euskara. Eta horregatik oso lasai agertu behar naiz, gauzak zerotik azaltzen.

Bestalde, intelektualak kritikoa ere izan behar du bere herriarekin edo kolektibitatearekin, pausu bat aurrerago doa, ez du jarraitzen koiunturaren mezua. Dena den, zure kolektibitatearekin kritikoa izateak, ez du esan nahi ez zarela haren parte; aitzitik, kolektibitatea aberasten ari zara. Baina gaitza da, eta nik beti barrutik egin dut. Ni %100 euskalduna eta euskal herritarra naiz, baina ikusten badut zerbait injustua egiten dela gure izenean, edo kontra, esan beharko dut. Inertziak nola geratuko dituzu bestela, ez baduzu hitz egiten? Nik uste muga giza eskubideetan dagoela. Urratzen badira, esan. Begiratu gabe nork eragin duen mina.

Niri kostatu zait harrotasun hori garatzea, zeren orain arte narratiba oso konkretu batekin zegoen lotuta, euskalduntasunaz harro egoteko modu bakarra zegoen eta ni ez nintzen hor sartzen. AEBra joan behar izan nuen ikusteko euskalduna izateaz zer harro nengoen.

Hori dena Espainian eta Frantzian ere ulertu behar dute, kolektibitate batekiko eta giza talde batekiko partaidetza sentimendu bat dagoela. Ikusi behar dute naturala dela bat euskalduna sentitzea. Naturala da euskalduna sentitzea, zergatik ez? Naturala da komunitatearen parte sentitzea, euskaldunen komunitatearena, eta ez naiz ari EAEri buruz, baizik eta pertsonen komunitate bati buruz. Eta, halaber, kritikoa izan behar duzu zure buruarekin, horrela egin baitute aurrera gutxiengo guztiek, espiritu kritikoa izanda: LGTBIQ+ komunitatea ez da berdina gaur egun edo duela 40 urte. Aurrera egin da, gutxiengo guztiek egin dute arrera.

Uste dut enpatia inportantea dela, inklusiboak izatea. Euskaldun mota asko dago, eta edozein izan daiteke euskalduna nahi baldin badu; ez du pasaporterik behar. Bestalde, Euskaldunak ez daude Euskal Herrian bakarrik, euskaldunak mundu osoan daude, eta hori gainera aldatu egin da internetarekin. Nire itzultzailea, Nami Kaneko, Tokion jaio da eta euskalduna sentitzen da, eta Elizabeth Macklin ere euskalduna sentitzen da % 100. Zabal ditzagun ateak. Hemen lan handia egin dugu, jakin dugu eusten gure kulturari, baina orain ateak ireki behar ditugu.

Eta zer gertatzen da diasporako euskaldunekin?

Begira, gure idazlerik onenak, garbitu ez zituztenak, exiliora joan ziren: Orixe eta Nemesio Etxaniz adibidez, eta errepublikarrak ere bai. Hemen kontatu izan dugun historia izan da hemen geratu zirenena. Eta exiliora joan zen jende hori ahaztu egin dugu.

Giza talde gisa ere, beti begiratu izan diegu hemen geratu direnei bakarrik, ahaztu egin gara joan zirenekin edo ihes egin behar izan zutenekin. Orain zer egin behar dugu? Sare bat osatu, Euskal Herria fisikoki erdigunea ez den sare bat, munduko euskaldunena, sentimendu bat biltzen duena. Euskalduna da nahi duena izan, nahiz eta Euskal Herrian ez bizi.

Nor da Rafael Yuste zure bizitzan?

Lagun handia da, ikaragarrizko sostengua izan da New Yorken: lagundu digu umeen eskola bilatzen, etxea bilatzen… Bera gabe ezin izango ginen geratu hirian. Beti egon da hor, laguntzen.

Eta ezagutu zineten zure hitzaldi batera joan zelako txapela batekin

Hala da, bai. Eta hizketan ari nintzela pentsatu nuen: zein da tipo hau?.

[Barreak]. Bai, eta berak BI-NY-BIri buruz hitz egin zidan, liburuaren egitura asko gustatzen baitzaio. Esan zidan eleberriak lotura handiak dituela burmuinaren funtzionamenduarekin, izan ere, nobelan, loturak egiten baitira kapituluen artean, azaleko lotura handirik gabe, baina barneko loturak erabiliz. Neuronak horrela lotzen dira.

Gainera, galdetu zidan ea nola idazten nuen: ea dena planteatzen nuen aurretik ala ateratzen uzten nion. Eta esan nion ezetz, erdira arte-edo aurretik planteatzen nuela eta gero berez ateratzen dela. «Bai, hori uste nuen…», erantzun zidan. Laborategira eraman ninduen eta lagunak bilakatu ginen.

Alderdi komunak dauzkazue?

Bai, sormena. Rafa oso sortzailea da. Ematen du zientzialariak oinarritu behar direla egian eta, baina sortzailea ere izan behar duzu, bestela gauzak ez doaz aurrera.

Elkar ezagutu genuen garaian, konferentzia bat eman zenuen Stanford unibertsitatean prozesu sortzailearen inguruan, eta nik esan nizun oso identifikatua sentitzen nintzela, baina zientzialari bezala egia dela nire limitea. Zeintzuk dira zure limiteak literaturan?

Egia bera aldatzen doa, egiari buruz dugun pertzepzioa bai behintzat. Nik uste dut oso antzekoak direla zientzia eta arteak, ni ere oinarritzen bainaiz benetako bizitzan –dena ere ezin dut asmatu– baina badago sormenerako toki bat, eta loturak egiteko espazio bat. Sormena eta gero gizatasuna. Rafa oso humanoa da, ameslaria ere bai, eta ni ere bai.

Ez dugu hitz egin publikatu berri duzun nobelari buruz.

Izurdeen aurreko bizitza deitzen da. Euskal elezahar baten arabera, izurdeak pertsonak izan ziren lehen, baina laminekin maitemintzearren, enrollatzearren, animalia bihurtu ziren. Liburuak kontatzen du nola aldatzen den bizitza New Yorkera joanda: behin migratzeko erabakia hartuta, behin ate bat zeharkatuta, izurde bilakatzen zara.

Liburua zoragarria da. Bai, benetan. Batzuei ez zaie gustatuko, baina… Liburua hasten da New Yorkeko liburutegian nago ni neu, Rosika Schwimmerren bizitza aztertzen. Sufragista bat zen, AEBra joan zen Lehen Mundu Gerraren garaian, eta saiatu zen bakea bilatzen. Wilson presidentea konbentzitu nahi zuen, konferentzia neutral bat antolatu eta gerra geraraz zezan. Ez zuen lortu, baina konbentzitu zuen beste tipo bat: Henry Ford, eta biak saiatu ziren harako konferentzia hura muntatzen. Oso gaizki atera zen, Wilson eta AEB gerran sartu ziren gero, eta gerraostean nahiko defenestratua izan zen Schwimmer, feminista, ezkertiarra eta judua zelako, eta gainera ez zeukan gizonik. Pertsonaia hau, sekulakoa dena, erabat ahaztua eta baztertua dago historian. Hori da liburuaren harietako bat.

Eta besteak?

Beste hari bat da neure haurtzaroaz oroitzen naizela, nire haurtzaroko emakumeez, feminismoaz, eta gatazkei buruz batez ere. Sekula esan ez ditudan gauza batzuk esaten ditut liburu honetan, batez ere txitako bakartzeari buruz, eta gero dago hirugarren zatia: nolakoa izan den gure bizitza New Yorken azken hiru urte hauetan. Ikuspuntuak eta ahotsak ere aldatzen dira, eta autoretzaren kontu horrekin jokatu dut: nire izenarekin, iraganarekin… guztiarekin.

Liburua oso ausarta da formalki, eta edukiz ere gauza asko ditu, esan bezala. Nik uste dut bizkor irakurtzen dela eta gainera zati bakoitzak bere forma berezia dauka, ez da liburu osoa forma berekoa. Tour de force bat da.

Beste zerbaitekin hasi zara jada?

Ari naiz, bai. Hiru egitasmo dauzkat esku artean. Nire beldurra da ea iritsiko naizen dena egitera; nire burua azkarrago doa nire eskua baino. Ideia aldetik sekula ez dut arazorik izan, arazoa da zein hautatu…